Siret-i İnsan derslerimizin bu haftaki konusu “Değer ve Konumu ile İnsan” idi. Muhammed Emin Yıldırım hocamız, insan tanımları üzerinde durdu. Batı ile İslam arasındaki farkları belirtti ve çok önemli değerlendirmeleri bizlerle paylaştı. Kur’an’ın insanı nasıl anlattığına değinen hocamız, insan tanımının doğru yapılmasının nelere fayda sağlayacağını mesajlarla belirtti.
Dersten Cümleler
“Allah bizi insan eyleye!” (Alvarlı Efe hazretleri)
Şaşırdık Allah’ım! Sen bizi kendimize getir!
Dağıldık Allah’ım! Sen bizi toparla!
Yorulduk Allah’ım! Sen bize yeniden gayret ver!
İnsan kelimesi, Arapça ins kelimesinden türetilmiştir. “Beşer ve insan topluluğu” anlamına gelen ins, daha ziyade insan türünü ifade etmekte olup bu türün erkek veya dişi her ferdine insî / enesî yahut insân denmektedir.
Kelimenin aslının “unutmak” mânasındaki “nesyden” geldiği de ileri sürülmüştür. Böyle düşünenler İbn Abbas’a nisbet edilen, “İnsan ahdini unutması sebebiyle bu ismi almıştır” şeklindeki rivayete dayanırlar.
İnsan kelimesi üns masdarı ile de irtibatlandırılmıştır. “Alışmak, uyum sağlamak” anlamına gelen üns, Türkçe’de ünsiyet olarak kullanılmaktadır.
İlim dallarına göre insan kimdir?
Tıp: Fizyolojik bir yapı
Biyoloji: Konuşabilen tek canlı
Sosyoloji: Toplumun bir üyesi
Psikoloji: Farklı bir benlik sistemi ve yaratıcılığın unsuru
Ekonomi: Sistem içinde bir birim
Antropoloji: Kültürün işlediği bir varlık
Teoloji: Tanrının yarattığı en donanımlı canlı
Filozoflar nasıl tanımlıyor insanı?
“İnsan, yer kaplayan, hareket ve durgunluk yasalarına bağlı olan bedene; düşünen ve anlama gücü etkinliği bulunan ruha sahip olan bir varlıktır.” (Spinoza)
“İnsan, hisseden, düşünen, dünya üzerinde özgürce dolaşan, hükmettiği bütün diğer hayvanların başında görünen, toplum içinde yaşayan, sanatı ve bilimi icat eden, kendine özgü iyilik ve kötülüğü olan, kendine efendiler oluşturan ve kanunlar yapan bir varlıktır.” (Diderot)
“İnsan, öğrenen hayvandır.” (Konfüçyüs)
“İnsan, sorgulayan hayvandır.” (Sokrates)
“İnsan, toplumsal bir hayvandır.” (Platon)
“İnsan, düşünen hayvandır.” (Aristoteles)
“İnsan, toplum kurandır.” (Aristoteles)
“İnsan, tartışan bir hayvandır.” (Heraklitos)
“İnsan, eleştiren hayvandır.” (Kant)
“İnsan, bir yönüyle duyular dünyasına ait rasyonel bir varlık, bir yönüyle anlama yetisine sahip rasyonel bir varlıktır.” (Kant)
“İnsan, konuşan hayvandır.” (Descartes)
“İnsan, sistematik hayvandır.” (G. Hegel)
“İnsan, itiraz eden hayvandır.” (Albert Camus)
“İnsan, yalanlayan bir hayvandır.” (K. Popper)
“İnsan, mücadeleci bir hayvandır ve çalışan bir varlıktır.” (Karl Marx)
“İnsan, düpedüz hayvandır.” (Nietzsche)
“İnsan, çıkarını düşünen hayvandır.” (J. Dewey)
“İnsan, her şeye alışan hayvandır.” (Stoiklerde)
“Düşünüyorum o halde varım!” (Descaretes)
Taha Abdurrahman’a “Fakihu’l-Felsefe/Felsefe’nin Fakihi” derler…
Taha Abdurrahman’a göre Modern zihin Kur’an’ı şöyle okuyor:
أَلْأَنْسَنَةُ el-Ensene: Beşerileştirme
أَلْأَرْهَنَةُ el-Erhane: Tarihselleştirme
أَلْعَقْلَنَةُ el-Aklâne: Aklileştirme
“Batı insanı, aklı merkeze koyarak tanımladı; ama İslâm insanı ahlakı merkeze koyarak tanımlamaktadır.
Eğer biz İslâm’ın insana yüklediği tanımı doğru anlasak, “düşünüyorum öyleyse varım değil, ahlaklıyım öyleyse varım” demek zorunda kalırız.”
Önerme nasıl olmalı: “Her akıllı ahlaklı değildir, ama her ahlaklı akıllıdır.”
2. Dünya Savaşı’nın son aşamasında 6 Ağustos 1945’de, Hiroşima’ya atılan atom bombasında birkaç dakika içinde 60 veya 70 bin kişi ölmüş, 140 bin kişi yaralanmış ve yıllarca etkisi devam eden acılara sebebiyet vermiştir.
İslam filozoflarına göre insan tarifleri:
“İnsan akıllı ve ölümlü bir canlıdır.”
“İnsan, iki cevherden (nefis ve ruh veya nefis ve akıl) oluşan bir bileşiktir. İnsan; canlı, düşünen, ölümlü, en yüce kemale ulaşmak için yaratılmış bir varlıktır.” (Farabi)
“İnsan düşünen, ölümlü, boyu dik, gülen bir hayvandır.” (Gazzalî)
“İnsan mertebesiyle ilk, varlığıyla son bir canlıdır.” (İbn Arabi)
“İnsan, cismiyle varlık, ruhuyla şeref, aklıyla erdem sahibi bir canlıdır.” (İbn Bacce)
“İnsan, küçük bir âlemdir. Allah’ın sevgi ve rahmetten yarattığı bir canlıdır. İnsan kâinatın yaratılmasında gerçekten bir gaye; onun yapısı âlemin yapısının bir nüshasıdır.” (Sadrettin Konevî)
“İnsan, hem âşık hem de maşuktur. Yani hem seven hem de sevilen bir varlıktır.” (Mevlana)
Kur’ân-ı Kerîm’de altmış beş yerde insan, on sekiz yerde ins, bir yerde de insî geçmektedir. Ayrıca bir âyette enâsî, 230 yerde nâs şeklinde çoğul olarak yer almaktadır.
Kur’ân’a göre insanın değeri; yaratılmışların en şereflisi, konumu ise yeryüzünü imar etmekle görevlendirildiği halifeliktir.
İnsanın değeri: Yaratılmışların en şereflisi
İnsanın konumu: Yeryüzünün halifesi
Zaafiyet yönüyle insan kimdir?
1. Kan dökücüdür.
“Melekler dediler ki: Sen yeryüzünde bozgunculuk yapacak, kan dökecek birini mi yaratacaksın?” (Bakara 30)
2. Mala ve dünya hayatına düşkündür.
“Kadınlara, oğullara, kantar kantar altın ve gümüşe, salma nişanlı atlara, hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük insanlara süslü gösterilmiştir. Aslında tüm bunlar dünya hayatının geçici menfaatleridir.” (Ali İmran 14)
“Muhakkak ki insan mal sevgisine aşırı derecede düşkündür.” (Adiyat 8)
3. Zayıf yaratılışlıdır.
“Allah yüklerinizi hafifletmek istiyor, çünkü insan zayıf yaratılmıştır.” (Nisa 28)
4. Vefasızdır.
“İnsana bir zorluk erişince, yan yatarken, otururken ve ayakta iken sürekli bize dua eder, yakarır durur. Ancak ne zaman ki biz onun bu zorluğunu, sıkıntısını giderirsek, sanki bu sıkıntıdan dolayı bize hiç yakarmamış gibi geçip gider. İşte böylece haddi aşanlara yapmakta oldukları şeyler süslü/çekici gözükür.” (Yunus 12)
5. Nankördür.
“Zaten insan pek nankördür.” (İsra 67)
6. Şımarıktır.
“Gerçekten o böbürlenen bir şımarıktır.” (Hûd 9)
7. Düşmandır.
“O, İnsanı bir damla sudan yarattı, ama insan apaçık düşman olup çıkıverdi.” (Nahl 4)
8. Cimridir.
“De ki: Rabbimin rahmet hazinelerine eğer sizler sahip olsaydınız; harcanır korkusuyla kıstıkça kısardınız. İnsan gerçekten de pek cimridir.” (İsra 100)
9. Acelecidir.
“İnsan iyiliği istercesine kötülüğü ister. İnsan gerçekten de acelecidir.” (İsra 11)
“İnsan yaratılış olarak acelecidir. Size ayetlerimi göstereceğim, benden acele istemeyin.” (Enbiya 37)
10. Ümitsizdir.
“İnsana iyilikte bulunduğumuz zaman yüz çevirir ve yan çizer. Ona bir kötülük dokununca ise hemen ümitsizliğe (ye’se) kapılır.” (İsra 83)
11. Zalim ve cahildir.
“Doğrusu insan hem çok zalim hem de çok cahildir.” (Ahzab 72)
12. Tartışmayı sevendir.
“İnsan doğrusu tartışmaya çok düşkün bir varlıktır.” (Kehf 54)
Kabiliyet ve yetenekler yönüyle insan kimdir?
1. Eşyaya isim koyma kabiliyetine sahiptir.
“Âdem’e isim koyma kabiliyetini öğretti.” (Bakara 31)
2. Sorumluluk sahibidir.
“Doğrusu; biz sorumluluğu göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten çekindiler. O emaneti (sorumluluğu) insan yüklendi.” (Ahzab 72)
3. İyilik yapmayı sevendir.
“Biz, insana; anne ve babasına iyi davranmasını tavsiye ettik.” (Lokman 14)
4. Allah’tan hakkıyla korkandır.
“İnananlardan öyle kimseler vardır ki; Allah anıldığı zaman kalpleri titrer ve Allah’ın ayetlerinin okunması onların imanlarını artırır ve onlar Rab’lerine güvenirler.” (Enfal 2)
5. Tevbe eden ve günahından pişmanlık duyandır.
“Onlar derler ki: Rabbimiz! Şüphesiz bizler inandık, günahlarımızı bağışla ve bizi ateşin azabından koru.” (Ali İmran 16)
6. Sabreden, direnendir.
“Ey inananlar! Sabır ve namazla yardım dileyin, şüphesiz Allah sabredenlerle beraberdir.” (Bakara 153)
7. Haksızlığa karşı yardımlaşandır.
“Onlar, bir haksızlığa uğradıkları zaman (o haksızlığı ortadan kaldırmak için) aralarında yardımlaşırlar.” (Şura 39)
8. İyiliği emreden, kötülükten alıkoyandır.
“Sizden iyiye çağıran, iyiliği emreden, kötülüğü ise yasaklayan bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.” (Ali İmran 104)
9. İhtiyaç sahiplerine yardımda bulunandır.
“Onlar, mallarından muhtaç ve yoksullara paylar ayırmışlardır.” (Zariyat 19)
10. Affetmeyi seven, kusurları bağışlayandır.
“Onlar ki; bollukta ve darlıkta verirler, öfkelerini yutkunurlar/yenerler ve insanların kusurlarını affederler. Allah da bu ihsan sahiplerini sever.” (Ali İmran 134)
Her insan bir alet değil; ayettir.
“(Ey Kâbe!) Sen ne güzelsin ve senin kokun ne güzel! Sen ne büyüksün ve senin kudsiyetin ne büyük! Ancak, Muhammed’in canı (kudret) elinde olan Allah’a yemin ederim ki, mü’minin kudsiyeti ve saygınlığı Allah katında senin kudsiyetinden daha yüksektir; malı da canı da hürmete layıktır; mü’min hakkında ancak biz hüsnü zan besleriz.” (İbn Mace, Fiten, 2)
İnsanlığın Aynaları’ndan Sinan b. Ebî Sinan b. Mihsan…
“Ya Resûlullah! Sana biat ediyorum!” diyor. Allah Resulü (sas): “Ne üzere biat ediyorsun Ey Sinan!” diye soruyor. Ne diyor Sinan b. Ebi Sinan: “Ya Resulullah! Senin kalbinden ne geçiriyorsan, sadece söylediklerine değil, kalbinde gizlediklerine de, sadece şu an söyleyeceklerine değil, ileri de söyleyeceklerine de biat ediyorum.”
