Siret-i İnsan derslerimizin bu haftaki konusu Nefis idi. Muhammed Emin Yıldırım hocamız, “Kurtuluş Nefsi Arındırmada” üst başlığında, nefsin Kur’an ve Sünnet’teki karşılıklarını, mahiyetini, bilinmesi gereken en mühim bilgileri örneklerle bizlere anlattı. Nefis terbiyesine ise kısaca değinen hocamız, bu önemli bahsi bir sonraki derse bıraktı.
Dersten Cümleler
İnsanın insanlığını belirleyen beş ana merkezden bahsedilebilir. Bu beş ana merkezden biri maddi, biri hem maddi hem manevi, üçünün ise sadece manevi olduğunu belirtmiştik. Maddi olanı Beyin, hem maddi hem manevi olan Kalb, sadece manevi olanları ise Akıl, Nefis ve Ruh olduğunu söylemiştik.
Nefis meselesi, nefis bir konudur, yani güzel bir konudur; güzel olduğu kadar da nefes kesen bir konudur.
Nefis kelimesinin çoğulu “nüfûs” ve “enfüs” şeklindedir. Bu kelimenin çok zengin bir anlam çeşitliliği vardır. Sözlüklerimiz bu kelimeye, “ruh, can, hayat, hayatın ilkesi, nefes, varlık, zat, insan, kişi, hevâ ve heves, kan, beden, bedenden kaynaklanan süflî arzular” gibi manalar verirler. (Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, “nfs” md.; Lisânü’l-Arab, “nfs” md.; Tâcü’l-arûs, “nfs” md.)
Terim olarak da “nefis” kavramı yine zengin bir anlama sahiptir. Kitaplarımız bu anlamları şöyle verirler: “Nefis, bir kimsenin kendisi veya özü, açık ve gizli dünyaya veya ahirete bakan duyuları, maddi ve manevi becerileri, arzu, heves ve ihtiyaçları, canı, ruhu, hayatı ve istekleriyle kişinin bizzat kendisi…”
İslam filozofu sayılan Kindi’nin Tanımlar Risalesi’nde verdiği nefis tanımı şöyledir:
“Nefse üç tanım verilebilir:
1. Bilkuvve/potansiyel hayat sahibi olan doğal cismin ilk yetkinliği
2. Canlılık yeteneği olan ve organı bulunan doğal cismin tamamlanmış hali
3. Kendiliğinden hareket eden ve birçok gücü olan aklî (manevî) bir cevher
Bu önemli kelime çeşitli türevleriyle birlikte Kur’ân-ı Kerîm’de 296 yerde geçmektedir.
Kur’an-ı Kerim’de nefis kavramının kullanımları:
1- Zât (Âl-i İmrân 3/28)
2- Cevher (En’âm 6/98)
3- Can (Kehf 18/6)
4- Ruh (Zümer, 39/42)
5- İç Dünya (Yûsuf 12/68)
6- Kişi (Bakara 2/48)
7- Kalp (İsrâ 17/25)
8- Beden (Yûsuf 12/23)
Buradaki bedenden maksat ayete bakıldığı zaman görülecektir, cinsel iç güdü anlamındadır.
Kur’ân-ı Kerim’e Göre Nefsin Mahiyet ve Özellikleri
1. Nefis, üzerine yemin edilen bir değerdir.
“Nefse ve onu düzenleyene yemin olsun ki…” (Şems 91/7)
2. Nefis, hem fücuru, hem takvayı donanabilecek bir özelliktedir.
“Sonra ona (nefse) fücurunu (kötülük duygusunu) ve takvasını ilham etti.” (Şems 91/8)
3. Nefis, arındırıldığı takdirde sahibine kurtuluş kazandıran bir sermayedir.
“Muhakkak ki kim nefsini arındırırsa kurtuluşa ermiştir.” (Şems 91/9)
4. Nefis, hevâ ve hevesleri çok güçlü bir şekilde kullanan bir mekanizmadır.
“…Onlar ancak zanna ve nefislerinin arzusuna uyuyorlar. Hâlbuki kendilerine Rableri tarafından yol gösterici gelmiştir.” (Necm 53/23)
5. Nefis, çoğu zaman sahibine kötülüğü telkin eden bir imtihan aracıdır.
“Ben nefsimi temize çıkarmam; çünkü nefis, Rabbimin merhameti olmadıkça, (çoğu zaman) kötülüğü emreder. Doğrusu Rabbim bağışlayandır, merhamet edendir.” (Yûsuf 12/53)
Nefis ile insanın imtihanları çoktur. Kur’an birçok örnek bu konuda nazarlarımıza verir. Ama özellikle şu üç örnek çok önemlidir:
– Kâbil-Hâbil Örneği
– Hz.Yakub’un Çocukları Örneği
– Hz.Yûsuf’un İmtihanın Örneği
“Sen beni öldürmek istesen bile ben sana karşı elimi öldürmek için uzatacak değilim! Çünkü ben Âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım!”
“Nihayet nefsi onu, kardeşini öldürmeye itti ve onu öldürdü, bu yüzden de kaybedenlerden oldu.” (Maide 5/30)
“…Bilakis nefisleriniz size (kötü) bir işi güzel gösterdi. Artık (bana düşen) hakkıyla sabretmektir. Anlattığınız karşısında (bana) yardım edecek olan, ancak Allah’tır.” (Yûsuf 12/18)
“Ben nefsimi temize çıkarmam; çünkü nefis, Rabbimin merhameti olmadıkça, kötülüğü emreder. Doğrusu Rabbim bağışlayandır, merhamet edendir.” (Yûsuf 12/53)
Ne Yusuflar, ne Meryemler, ne Aliler ne Fatmalar, ne Mus’ablar ne Esmalar tarihte kalmadı…
Kur’ân-ı Kerim’de Nefsin Çeşitleri
1- النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ/Emmâre Nefis: Emredici Nefis (Yûsuf 12/53)
2- النَّفْسِ اللَّوَّامَةِ/Levvâme Nefis: Kınayan Nefis (Kıyâmet 75/2)
3- النَّفْسِ الملهمة/Mülhime Nefis: İlham Olunmuş Nefis (Şems 91/8)
4- النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ/Mutmainne Nefis/Doyuma Ulaşmış Nefis (Fecr 89/27)
Hadislerde Nefis Kavramı
1. Nefis, en büyük cihad alanıdır.
Peygamberimiz (sas), cihattan dönen ashabına, ‘Küçük cihattan en büyük cihada geldiniz!’ dediği ve ‘En büyük cihat nedir ya Resûlullah?’ sualine ‘Nefisle cihat!’ diye cevap verdiği rivayet edildi.” (İbn Battâl, Şerhu İbn Battâl alâ Sahîh-i Buhârî, X, 207-209)
Efendimiz (sas) Veda Haccı sırasında şöyle demiştir: “Dikkat edin, size mümini tanıtıyorum; o, insanların can ve mal hususunda güvendiği kişidir. Müslüman elinden ve dilinden insanlara zarar gelmeyendir. Mücahid, Allah’a itaat yolunda nefsiyle mücadele eden, muhacir ise hata ve günahları terk eden kişidir.” (Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, VI, 22; Tirmizi, Fedâilü’l-Cihad, 2)
2. Nefis, hâkim olunduğu takdirde sahibini cennete taşıyan bir buraktır.
Şeddad b. Evs’ten rivayet edildiğine göre Efendimiz (sas) buyurmuşlardır ki: “Akıllı kişi nefsine hâkim olan ve ölüm sonrası için çalışandır. Zavallı aciz kişi ise nefsinin arzu ve isteklerine uyan ve buna rağmen hâlâ Allah’tan iyilik temenni edendir.” (Tirmizi, Sıfatü’l-Kıyame, 25; İbn Mace, Zühd, 31)
3. Nefis, umut kesilecek veya küçük düşürülecek bir değer değildir.
Hz. Aişe annemizden rivayet edildiğine göre Efendimiz (sas) buyurmuşlardır ki: “Sakın biriniz ‘Nefsim habis oldu/kirlendi!’ demesin. Ancak ‘Nefsim lâkis oldu/içim darlandı!’ desin.” (Buhârî, Edeb, 100)
4. Nefis, arındırılacak ve korunması gereken bir emanettir.
Huzeyfetü’l-Yemanî’den rivayet edildiğine göre Efendimiz (sas) buyurmuşlardır ki: “Kişinin nefsini küçük düşürmesi yaraşmaz!” buyurdu. Bunun üzerine, “Kişinin nefsini küçük düşürmesi nasıl olur?” diye sordular. Resûlullah (sas) şöyle buyurdu: “Gücünün yetmediği işlere kalkıştığı için birçok belaya duçar olur.” (İbn Mâce, Fiten, 21)
5. Nefis, her daim imtihanlarından Allah’a sığınılması gereken bir imtihandır.
“Allah’ım! Nefislerimizin şerrinden Sana sığınıyoruz!” (Dârimî, Nikâh, 20; İbn Mâce, Nikâh, 19 Nesâî, Cum’a, 24)
“Allah’ım! Nefsimin şerrinden Sana sığınırım!” (İbn Mâce, Tıb, 36; Tirmizî, Daavât, 14)
“Allah’ım! Göz açıp kapayıncaya kadar da olsa, beni nefsimle baş başa bırakma!” (Ebû Dâvûd, Edeb, 100-101; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, V, 42)
Alınması gereken mesajlar:
Nefse düşman olunmaz, ona karşı dikkatli olunur.
Nefse mahkûm olunmaz, onunla mücadele yapılır.
Nefse karşı gafil kalınmaz, teyakkuz hali fazlalaştırılır.
Nefis sadece günaha düştükten sonra arındırılmaz, düşmeden önlem alınır.
Nefis öldürülmez, usulüne uygun terbiye edilir.
“Allah’ım! Ben nefsime zulmettim!”
“Allah’ım! Nefislerimize zulmettik!”
Zeyd b. Erkam’dan rivayet edildiğine göre Resûlullah (sas) şöyle dua ederdi:
“Allah’ım! Âcizlikten, tembellikten, cimrilikten, ihtiyarlayıp ele avuca düşmekten ve kabir azabından sana sığınırım.
Allah’ım! Nefsime takvâ nasip et ve onu her türlü günahtan temizle; onu en iyi temizleyecek sensin. Ona yardım edip eğitecek sadece sensin.
Allah’ım! Faydasız ilimden, ürpermeyen gönülden, doyma bilmeyen nefisten ve kabul olunmayan duadan sana sığınırım.” (Müslim, Zikir, 73; Nesâî, İstiâze, 13, 65)
İnsanlığın Aynaları: Hz. Ali’den bir güzel örnek: “Nefsim İşime Karışmasın!”
